Kerstsfeer

Iedereen kent ‘m wel, de zendmast bij IJsselstein. Beter bekend als de TV zender 'Lopik'. Elke zend- en luisteramateur die in de buurt van Utrecht wel eens in de file heeft gestaan, heeft ‘m uitgebreid bekeken. Wie heeft er nooit over gedagdroomd om daar eens bovenop te staan met een portofoontje of scanner? Soms zijn dromen echter geen bedrog. Gedurende de kerstvakantie was deze zendmast namelijk de thuisbasis van het speciale station PA6XMT. Bas 't Hoen nam een kijkje.

Deze zendmast was rond de jaarwisseling 'aangekleed' als 'kerstboom' (inclusief meer dan honderd lampjes). De kerstboom domineerde het landschap in de wijde omgeving.

Zelfs vanuit Rotterdam, Den Bosch en Eindhoven kwamen berichten dat de boom vanaf hoger gelegen Waarnemingspunten gezien werd. Het toplicht, ofwel de piek van de kerstboom, had een vermogen van 1200 Watt en een opbrengst van maar liefst 110.000 lumen.

De verlichting verbruikte gezamenlijk 5,4 kWat t (dat valt dus eigenlijk best mee). In totaal werd 4,5 kilometer kabel gebruikt om de lampen van energie te voorzien. Het zeer fraaie resultaat was ook op televisie te zien via het Nozema testbeeld.

Geschiedenis

Het idee om 'Lopik' van verlichting te voorzien is ontstaan bij een aantal bewoners van IJsselstein. Eigenlijk een idioot idee, misschien wel aan de bar bij een borrel ontstaan. Het doel was om de grootste kerstboom ter wereld te maken en zo een vermelding te krijgen in het Guiness Book of World Records. Om te kijken of aan dit idee gestalte kon worden gegeven, werd het kerstboomcomité opgericht. Het comité slaagde er in om medewerking te krijgen van een aantal bedrijven. Natuurlijk moesten de eige- naren Nozema en PTT Telecom medewerking verlenen aan het plan. Daarnaast werd Philips benaderd voor de verlichting. Vele andere bedrijven steunden het idee in de vorm van sponsoring.

Twee jaar geleden werd Lopik inderdaad voor het eerst van verlichting voorzien. Het beeld van de versierde zendmast ging de hele wereld over, haalde alle kranten en werd via CNN wereldkundig gemaakt. Helaas kreeg het project geen erkenning van het World Guiness Book, omdat het geen levende boom betrof en dus niet het predikaat 'kerstboom' verdiende (iedereen in Midden-Nederland dacht er gelukkig anders over). Het idee was zo'n succes dat het in de jaren '93 en '94 herhaald werd.

Voorbereidingen

Natuurlijk bleef ook onder de radioamateurs de kerstboom niet onopgemerkt. Ronald (PA3FGE) kwam op het idee om ook via amateurradio aan de kerstboom aandacht te schenken middels een 'Special Event Sta- tion'. Samen met anderen sprak hij het idee door en begon een paar maanden na de eerste kerstboom - versie aan de uitwerking van zijn idee. Het plaatsen van zendapparatuur in de toren leek een vrijwel on- haalbare zaak. Vele factoren speelden mee, zoals officiële toestemming- en, veiligheidseisen, storingsproblematiek, zendmachtiging, etc.

Zoals valt te verwachten, werken bij Nozema veel zendamateurs. Een aantal mensen werd benaderd en de steun voor het idee groeide. Vele hindernissen werden met steun van 'binnenuit' genomen en in 1993 verscheen het zendstation FA6XMT inderdaad op de amateurbanden. Dat jaar werden met meer dan 2400 zendamateurs over de hele wereld verbindingen gemaakt. Met de ervaringen van het eerste jaar op zak werd ook in de 1994 een amateurzendstation ingericht. Tijdens de vorige editie was gebleken dat er geen technische of andere problemen wa- ren ontstaan als gevolg van de activiteiten van het amateurstation. De opgedane ervaringen waren positief en de crew van F A6XMT was dan ook welkom.

Niet alleen de zenders van TV 1,2 en 3 staan in de toren opgesteld. Ook de FM-omroepzenders Radio 1 t/m 4 worden via Lopik uitgestraald. Maar daarnaast vinden tal van communicatiediensten een plaats in de toren, waaronder marifoon-, semafoon-, autotelefoon-, traxys- en vele audio- en video-straalverbindingen.

Deze diensten zijn van van zeer groot algemeen belang. Het zou dan ook ondenkbaar zijn dat deze dienstverlening storing zou ondervinden ten gevolge van de activiteiten van het amateurstation.

Natuurlijk zou het ook mogelijk zijn dat storings-problematiek in de andere richting plaats vindt. De TV -zenders hebben maar liefst een vermogen van 100 kWatt! De antennes hebben een dusdanige versterking dat een effectief uitgestraald vermogen (ERF) wordt gerealiseerd van 1 Megawatt... Hierbij bedraagt de antenneversterking veel meer dan 10 dB, want ook de kabelverliezen worden met de antennegain gecompenseerd. Zo staan er dus alleen al drie TV -signalen in de lucht, om nog maar te zwijgen van de 10 kWatt FM-zenders en de TV FM-audiozenders. En wat te denken van de semafoonzenders met hun zeer krachtige signalen? Al met al niet een ideale omgeving voor een amateur-radiostation. 
Een oversturings risico van de ontvangers is natuurlijk levensgroot aanwezig. Gelukkig bleek de situatie in het 'kraaienest' acceptabel. Het kraaienest bevindt zich buiten het stralingsdiagram van de omroepantennes en de situatie bleek betrouwbaar genoeg om het amateurstation in gebruik te nemen.

Als je de zendtoren van een afstandje bekijkt zie je een betonnen ondergedeelte van zo'n 100 meter hoog. Deze staat tjokvol met straal- en omroepzenders. Op een zestal balustrades staan allerhande schotel- en hoorn- antennes voor talloze straalverbindingen. Net boven de betonnnen mast zit een soort galerij met grote uitzichtramen. Daarboven begint de holle stalen buis waaraan de tuidraden zich bevinden. Halverwege deze naald bevindt zich op 220 meter hoogte het kraaienest. De antennes voor de televisiezenders staan helemaal boven in de mast (de totale hoogte bedraagt maar liefst 378 meter)

Nadat ik een praatje heb gemaakt met de beide operators van het kortegolfstation, verneem ik via de

70-cm- portofoon dat Aad (PAOTMC) op weg is gegaan om mij op te halen. Aad is zendertechnicus en verzorgt samen met enkele collega's de begeleiding vanuit Nozema. Nozema-medewerker Bernard

(PA3FZV) was de persoon die het plan van binnenuit steunde en zo wist te bewerkstelligen dat Nozema akkoord ging met de plannen. Hij is ook één van de medewerkers die het station begeleidt (er is steeds een Nozema zendamateur/ begeleider in het station aanwezig). Het zal zo'n twintig minuten (!) duren voordat Aad met de liften beneden is. Aan de voet van de toren gaan we door een zware stalen deur.

Eerst gaan we met de lift naar de bovenste etage van het betonnen gedeelte van de mast. Daar aangekomen lopen we via een aantal trappen door de massiefbetonnen voetplaat. Deze plaat blijkt maar liefst vier meter dik! Op deze plaat rust de rest van de toren, het stalen sprietgedeelte. Niet alleen het gewicht van de mast, maar ook dat van de tuidraden moet door deze constructie worden gedragen. De mast eindigt in een voetpunt. Aad vertelt me dat de mast min of meer scharniert om dit voetpunt. Flexibiliteit is noodzakelijk, anders zou de toren bre- ken. Voor we de lift betreden, laat

Aad zien dat de mast inderdaad beweegt; enige meters bove het voetpunt is het heel duidelijk te zien dat er leven in de constructie zit!!  

PABXMT

De hoofdactiviteit van PA6XMT was het tot stand brengen van amateurverbindingen in de twee-meterband (144-145 MHz). Gezien de geweldige hoogte was het mogelijk om bijzonder goede verbindingen te maken over grote afstanden. Naast de activiteiten op de twee-meterband werd nog een uniek element toegevoegd aan het station: via de 23- en 13-cm-banden zouden dit jaar voor het eerst ATV (Amateur TeleVisie)-beelden worden uitge- zonden van de activiteiten vanuit het kraaienest (en natuurlijk van het adembenemende uitzicht).

Last but not least was een speciaal kortegolfstation actief. Hiermee werden zendamateurs over de gehele wereld in staat gesteld om een verbinding met dit bijzondere station te maken. Natuurlijk was de speciale prefix 'PA6XMT' voor de liefhebbers een gewild station.

Prima verbindingen

Buiten waait het hard. Het weerbericht voorspelde windkracht zeven met zeer harde windstoten. Om de shack van het zendstation PA6XMT (overigens werd via het Nederlandse packet- radionetwerk aan de geplande activiteiten ruim van tevoren bekendheid gegeven) te bereiken, moeten we met een lift je door de naald naar boven. Het lift je blijkt zo klein te zijn dat er net twee volwassenen rechtop in kunnen staan. Als we in de lift staan hoor ik de wind buiten bulderen.

Terwijl Aad zorgvuldig de deuren sluit en alles controleert, legt hij me uit dat alles voor de veiligheid gecontroleerd dient te worden. De staalkabels die de lift dragen, lo- pen helemaal door tot in de top van de toren; de laatste 15 meter moeten via een trapje worden afgelegd. Helemaal bovenin zullen we echter niet komen, want het kraaienest bevindt zich halverwege de mast op zo'n 220 meter boven de grond.

Aad vertelt me dat het gebruik van de lift bij hoge windsnelheden een risico inhoudt. De kabels zijn zo lang dat ze in elkaar kunnen 'twisten' als gevolg van bewegingen van de mast. De lift loopt dan vast en we zullen dan bevrijd moeten worden door een lifttechnicus. Aad lacht en verzekert me dat dit niet zo vaak gebeurt. Ondertussen buldert de storm om de mast en de lift zet zich langzaam in beweging. Terwijl ik me afvraag waar ik aan ben begonnen vertelt Aad spannende anekdotes van mensen die vast hebben gezeten in het liftje. Na een reis van minuten die uren lijken arriveren we in het kraaienest. Voordat we uitstappen moet de lift eerst uitslingeren. We deinen wat na en Aad opent de deuren. "Op het rooster stappen hoor!" zegt Aad, en onder mijn zolen kijk ik in een gat van 120 meter diep. Een lange rij lampen verlicht de smalle mastbuis en ik kan het einde hiervan niet zien.

Alles eindigt in een vergelegen punt. Als ik de blik naar boven richt zie precies hetzelfde. Een duizelingwekkende diepte, waarvan alweer het eind niet zichtbaar is. Naast de lift zit een ladder. Ik moet er niet aan denken. Als ik zou willen kan ik mijn porto 120 meter naar beneden laten vallen in de ladderbuis. Gelukkig ben ik erg gehecht aan het ding. Naast me lopen de 20 cm dikke coaxkabels naar de zendantennes in de top. Ze lijken meer op rioolbuizen dan op coaxkabels. Een stap verder en we staan in het kraaienest. Ik begroet Ronald die druk bezig is om een lange rij wachtenden op 145.550 MHz te woord te staan. Hans (PA3ETK) en Peter (PA3CNX) zijn druk in de weer met het ATV station. Het eerste dat opvalt is het overstelpende uitzicht. Het kraaienest biedt uitzicht naar al- le windstreken. De Lekbrug bij Vianen ziet er uit als een miniem streepje over de Lek. 

Bij helder weer iszelfs de kustlijn zichtbaar! Tijdens ons bezoek laat het grauwe winderige weer dat helaas niet toe. De wind buldert zo hard langs de toren dat we luid moeten spreken om elkaar te kunnen verstaan. De hele zaak staat zo erg te trillen en te schudden dat ik de indruk krijg dat ik in een hobbelende vrachtauto zit. De zware tuidraden zijn door de plexiglas ramen zichtbaar, en bewegen duidelijk zichtbaar in de harde wind. De lampjes blijken ineens grote armaturen te zijn en hangen in gondels aan de tuidraden. In het kraaienest staan tafeltjes waarop de zendapparatuur staat opgesteld. Bij een zware windstoot zitten de operators letterlijk te schudden achter de sets. N a een half uurtje raak je daaraan gewend. De toren staat er al dertig jaar, en het zou wel erg toevallig zijn als net Het twee-meterstation bestaat uit een oude, maar degelijke Kenwood TS700S met een output van 10 Watt. Dit vermogen wordt toegevoerd aan vier 3 elements yagi's. Deze richtantennes zijn speciaal voor dit doel ontworpen door Peter (PA2yST). Met name het stralingsdiagram en extreme windbelasting waren belangrijke factoren voor deze antennes. De constructie en plaatsing van de yagi's werd verzorgd door Govert (PA2BCS). Bepaald geen sinecure op 220 meter hoogte, bij hoge windsnelheden. Samen overlappen de yagi's de kompasroos en er zit tussen de antennes slechts 6 dB verschil.

De antennes zijn horizontaal gepolariseerd en worden door een 5-standen- schakelaar met de transceiver verbonden. Tijdens een verbinding kan dus heel snel de juiste antenne worden gekozen. Daarnaast beschikt het station over een verticale rondstraIer. Alle antennes staan boven op het kraaienest. Stations uit het hele land geven knalharde signaalrapporten. In het log domineert het "5/9" rapport. Er komen hele mooie verbindingen tot stand. Zo wordt vlot een verbinding gemaakt met iemand die in Leiderdorp rondloopt met een portofoontje. De gegevens van de verbindingen worden vastgelegd met een speciaal logboekprogramma op een notebook computer. Gedurende onze aanwezigheid werd met een niet aflatende stroom zendamateurs door het hele land verbinding gemaakt. In het SSB-gedeelte kwamen bovendien prima verbindingen tot stand met onze buurlanden. Het ATV signaal werd verzorgd door een zelfbouw zendontvanger van Hans, PA3ETK. Het zendvermogen bedroeg 5 Watt in de 23-cm-band. De ontvanger is tevens geschikt voor de 13-cm-band. De begeleiding vond plaats in de 70-cm- band op frequentie 433.750 MHz. Hiervoor werd gebruik gemaakt van eenYaesu FT736. De TV zendantennes stonden binnen in het kraaienest opgesteld (en zijn op 31 december verplaatst naar het dak van het kraaienest; de verbindingen werden direct stukken beter) en werden door Peter (PA3CNX) met de hand uitgericht. Voor 23 cm werd een 25-elements Tonna yagi gebruikt, en voor 13 cm. een 23-elements Flexa yagi. Op deze manier kwamen verbindingen tot stand over relatief grote afstanden, onder andere met Zoetermeer, Rilvarenbeek en Zeist. Natuurlijk was de ATV-repeater in Hilversum goed te ontvangen. Tijdens onze aanwezigheid werd een prima verbinding gemaakt met Kees (PElORZ) uit Rilvarenbeek. Rij kreeg een B4 rapport, hetgeen duidt op een bijna ruisvrij plaatje. Aan de voet van de mast verzorgen Godfrey (PA3EUS) en Bert (PA3FSC) de kortegolfcommunicatie. Ze beschikken over een aantal draadantennes waarmee verbindingen over de hele wereld tot stand komen. Er wordt op alle banden gewerkt, ook op de WARC-banden. Er wordt zowel met morsetelegrafie als SSB-telefonie ge- werkt. Ook worden hier alle verbindingen netjes per computer 'gelogd', zodat later de QSL-kaarten kunnen worden verstuurd. De afwikkeling van de QSL-post loopt via QSL-manager PAOLVB.

Het in de lucht houden van een special-event-station is duidelijk teamwork! De complete crew bestond uit maar liefst eenentwintig zendamateurs, waaronder negen Nozemamedewerkers.

Vele zend en luisteramateurs zullen inmiddels de QSL-kaart van PA6- XMT hebben ontvangen. De speciale sfeer van dit unieke station zal bij velen nog lang in het geheugen be- waard blijven. Een droomwens van velen is voor de crew van PA6XMT pure realiteit geworden. Het station is een van de vele voorbeelden van bijzondere prestaties op amateurradiogebied. Met de juiste organisatie hebben de mensen van PA6XMT een evenement weten te realiseren waarvan heel zendend Nederland letterlijk in de wolken was.

Helaas is het onzeker of dit jaar de kerstboom weer aan de horizon zal prijken. De gondels waar de lampen aan hangen hebben namelijk nogal wat schade toegebracht aan de coating van de tuidraden (deze coating gaat normaal gesproken een achttal jaren mee). Het onderhoud van de tuidraden is bijzonder kostbaar en moet nu eerder dan gepland plaatsvinden, waardoor de totale kosten van de kerstboom natuurlijk hoger worden.Het is onzeker of volgend jaar weer voldoende financiële middelen bij elkaar kunnen worden gebracht om het project opnieuw te laten plaatsvinden. 

©RAM 162 Februari 1995 door Bas  'T Hoen.